«معافيت برخي کشورهاي خريدار نفت از تحريم‌هاي آمريکا عليه ايران» خبري بود که با انتشار در روزهاي پاياني هفته گذشته، بازار نفت را به لرزه درآورد. يکي از مقامات دولت ترامپ در گفت‌وگو با خبرگزاري بلومبرگ از معافيت ۸ کشور آسيايي از تحريم‌هاي آمريکا عليه ايران خبر داد. اين مقام آمريکايي که نخواسته نامش فاش شود، گفته است خبر رسمي در اين‌خصوص توسط مايک پمپئو، وزير امور‌خارجه اين کشور در شامگاه روز جمعه (به وقت تهران) اعلام خواهد شد. معاف شدن خريداران اصلي نفت ايران از تحريم‌ها علاوه بر اينکه به افت شديد قيمت‌ها در روزهاي گذشته منجر شد، نشان از عقب‌نشيني و شکست دولت ترامپ در استراتژي و سياست‌گذاري در قبال تحريم نفت ايراندارد، موضوعي که بارها توسط کارشناسان پيش‌بيني شده و در گزارش‌هاي «دنياي اقتصاد» بر آن تاکيد شده بود. آنطور که بلومبرگ نوشته هدف کاخ‌سفيد از معاف کردن ۸کشور از تحريم خريد نفت از ايران، حصول اطمينان از عرضه کافي نفت به بازار و جلوگيري از رشد قيمت نفت است. تصميم دولت ترامپ بيش از هر چيز نشان مي‌دهد که بر خلاف جوسازي‌هاي رسانه‌اي از ماه مه تا‌کنون يعني ظرف ۶ ماه گذشته، عربستان و هيچ کشور ديگري حداقل در کوتاه‌مدت توان جايگزيني نفت ايران را در بازار ندارد. اما نتيجه نگراني از کمبود نفت رشد شديد قيمت‌ها در ماههاي اخير بود که خود پيامدهايي را براي دولت ترامپ مي‌تواند به‌بار آورد.رشد قيمت نفت به افزايش قيمت سوخت در بازارهاي جهاني از جمله آمريکا منجر شده و اين موضوع دولت ترامپ را نگران کرده جمهوريخواهان نتيجه انتخابات ميان‌دوره‌اي کنگره را به رقباي دموکرات خود واگذار کنند. همچنين رشد قيمت نفت مي‌تواند ميزان اثرگذاري تحريم‌هاي آمريکا را نيز به چالش بکشد، به اين معناکه هدف از تحريم‌ها کاهش درآمدهاي نفتي ايران است؛ اما رشد قيمت‌ها مي‌تواند کاهش مقدار صادرات را جبران کرده و درآمدهاي نفتي را در سطح سال‌هاي گذشته نگه دارد. رشد قيمت‌ها همچنين هم‌پيمانان و متحدان آمريکا در آسيا و اروپا را از سياست‌هاي واشنگتن ناراضي کرده بود و اين تهديدي براي روابط وسياست خارجي آمريکا محسوب مي‌شود.
با اين حال همانطور که اين مقام آگاه تاکيد کرده است، اين معافيت‌ها موقت و چندماهه هستند. به اين معناکه فرصت چندماهه به خريداران نفت ايران داده شده تا قوانين تحريمي دولت ترامپ را عملي کنند. از طرف ديگر چون انگيزه‌هاي سياسي پشت اين تصميم وجود دارد، کارشناسان مي‌گويند ممکن است با رفع آنها(مثلا پيروزي در انتخابات ميان‌دوره‌اي کنگره) کاخ سفيد به سياست فشار حداکثري براي کاهش صادرات ايران بازگردد. از اين‌رو به نظر مي‌رسد اين معافيت‌ها تنها فرصت طلايي چندماهه‌اي را در اختيار ايران قرار داده تا با استفاده از آن بتواند مقاوم‌سازي بيشتري در برابر تحريم‌ها ايجاد کند.
کدام کشورها معاف مي‌شوند؟
آنطور که خبرها نشان مي‌دهند، ۴مشتري اصلي نفت ايران در آسيا يعني چين، هند، کره‌جنوبي و ژاپن جزو کشورهاي معاف از تحريم‌ها هستند. با اين حال گفته مي‌شود، دولت چين همچنان در حال مذاکره بر سر اين موضوع با واشنگتن است، احتمالا اين مذاکرات بر سر مقدار خريد يا مدت‌زمان معافيت است. نام چهار کشور ديگر معاف از تحريم‌ها فاش نشده اما احتمال مي‌رود،ترکيه يکي از اين کشورها باشد.
در دور قبلي تحريم‌ها نيز يعني تحريم خريد نفت از ايران در دولت اوباما در سال ۲۰۱۲، به برخي خريداران نفت اجازه داده شد به خريد نفت از ايران با محدوديت‌هايي ادامه دهند. چين، کره‌جنوبي، ژاپن، هند و ترکيه، ۵کشوري بودند که با استفاده از معافيت‌ها در دوران تحريم از ايران نفت خريداري کردند. نام کشورهاي ديگري چون، سريلانکا، مالزي، تايوان، آفريقاي‌جنوبي و... نيز جزو معاف‌شدگان از تحريم خريد نفت از ايران ديده مي‌شد، با اين حال اين کشورها در دوران تحريم نفتي از ايران خريداري نکردند. چين، هند، کره‌جنوبي و ژاپن در فاصله سال‌هاي ۲۰۱۲ تا پايان ۲۰۱۵ (زمان اجرايي شدن برجام) به‌طور متوسط در مجموع حدود ۰۵/ ۱ميليون بشکه در روز از ايران نفت خريداري مي‌کردند. ترکيه نيز روزانه خريدار حدود ۱۰۰ هزار بشکه نفت ايران بود. با اين حال به اين کشورها گفته شده بود که هر ۶ ماه حدود ۲۰ درصد از خريد نفت از ايران را کاهش دهند. از اين‌رو پيش از توافق موقت هسته‌اي بين ايران و گروه ۱+۵ در سال ۲۰۱۴، صادرات نفت ايران به کمتر از يک ميليون بشکه در روز کاهش يافته بود.
وزير خزانه‌داري آمريکا اخيرا اعلام کرده بود که معافيت‌ها در اين دور از تحريم‌ها با سختگيري‌هاي بيشتري نسبت به تحريم سال ۲۰۱۲ اعمال خواهد شد. در حال‌حاضر نيز برخي منابع از ۶ماهه بودن معافيت از تحريم و برخي ديگر از ۱۲ماهه بودن‌ها آنها خبر مي‌دهند. به‌طور مثال، برخي منابع در گفت‌وگو با پلاتس اعلام کرده‌اند که کره‌جنوبي معافيت ۶ماهه از تحريم‌ها دريافت کرده است؛ اين کشور در دو ماه اخير واردات خود از ايران را به صفر رسانده بود. رسانه‌هاي هندي نيز اعلام کرده‌اند اين کشور معافيت يک ساله از دولت آمريکا براي خريد نفت از ايران گرفته است. با اين حال مقامات دو کشور هند و کره‌جنوبي تاکيد کرده‌اند که تا‌کنون هيچ پيام رسمي مبني بر معافيت از تحريم‌ها از واشنگتن دريافت نکرده‌اند. پلاتس نوشته است که دولت آمريکا به اعطاي معافيت از تحريم‌ها مادامي که مشخص شود کشورها دستورالعمل‌ها را اجرايي کرده و خريد نفت از ايران را کاهش داده‌اند، ادامه خواهد داد.
ناتواني عربستان در جايگزيني نفت ايران
اما دليل عقب‌نشيني آمريکا از هدف به صفر رساندن صادرات نفت ايران در ۵ نوامبر چه بود؟ آمريکا از زمان خروج از برجام در هشتم ماه مه اعلام کرد که هدف از تحريم‌هاي ۵نوامبر توقف خريد نفت از ايران و صفر شدن درآمدهاي نفتي اين کشور است. خبرهاي منتشر‌شده نشان مي‌داد درست يک روز پيش از اعلام خروج ترامپ از برجام، او در گفت‌وگو با وليعهد عربستان، محمد بن سلمان نسبت به جبران کاهش نفت ايران توسط عربستان اطمينان حاصل کرده است. مقامات سعودي نيز بارها در اين مدت اعلام کردند که در مدت کوتاهي مي‌توانند توليد خود را به ۱۲ ميليون بشکه در روز برسانند و کاهش عرضه نفت ايران را جبران کنند.
با اين حال آنطور که آمار نشان مي‌دهد ميزان توليد نفت عربستان در ماه گذشته ميلادي حدود ۷/ ۱۰ ميليون بشکه در روز بوده که نسبت به ميزان توليد اين کشور در ماه مه کمتر از ۷۰۰ هزار بشکه رشد داشته است. توليد نفت اين کشور تا کنون در تاريخ به بيش از اين مقدار نرسيده است. از اين رو برخي بر اين باورند که بر خلاف ادعاهاي مقامات اين کشور سقف توليد عربستان کمتر از ۱۱ ميليون بشکه در روز است و اين کشور براي افزايش عرضه مجبور است به انبارهاي نفتي خود متوسل شود. عربستان حدود ۳۰۰ ميليون بشکه نفت در انبارهاي خود ذخيره کرده و در صورتي که بخواهد روزانه ۱۲ ميليون بشکه نفت به بازار عرضه کند، مجبور خواهد شد روزي يک ميليون بشکه از اين ذخاير برداشت کند. اما اين موضوع به اين معناست که انبارهاي نفتي عربستان در عرض چندماه خالي مي‌شود و اين کشور تنها در مدت‌کوتاهي مي‌تواند ۱۲ ميليون بشکه در روز نفت به بازار عرضه کند. به نظر مي‌رسد اين موضوعي است که مقامات آمريکايي نيز بر آن واقفند و استثنا کردن برخي خريداران نفت از تحريم‌ها نشان از آن دارد.
تيغ تيز رشد قيمت نفت
قيمت نفت از ابتداي سال جاري ميلادي حدود ۶۶ دلار بر بشکه بود و اوايل ماه گذشته ميلادي به حدود ۸۶ دلار بر بشکه نيز رسيد. نگراني از کمبود نفت در بازار به دنبال بازگشت تحريم‌ها و «نگراني از کاهش عرضه نفت ايران» مهم‌ترين عامل رشد ۲۰درصدي قيمت‌ها عنوان مي‌شد. هرچند در يک ماه گذشته قيمت‌ها قدري کاهش يافته و نفت در حال حاضر حدود ۷۲ دلارمعامله مي‌شود، اما «کاهش نگراني از عرضه نفت ايران» بعد از اجرايي شدن تحريم‌ها يکي از مهم‌ترين دلايل کاهش قيمت عنوان مي‌شود. در واقع در يک ماه گذشته اخبار جسته و گريخته‌اي که از کاخ سفيد منتشر مي‌شد، معاف شدن برخي خريداران نفت ايران از تحريم‌ها را قطعي کرده بود. در کنار اين موضوع برخي موسسات که با رهگيري نفتکش‌ها آمارهاي صادرات نفت کشورها را منتشر مي‌کنند، اعلام کردند که ميزان صادرات نفت ايران در رقم‌هاي بسيار بالاتر از آنچه گمان مي‌شود در جريان است. به‌طور مثال موسسه تانکر ترکرز، ميزان صادرات نفت ايران در دو هفته ابتدايي اکتبر(ماه گذشته ميلادي) را حدود ۲/ ۲ ميليون بشکه در روز اعلام کرد. کاهش نگراني از کاهش عرضه نفت ايران و توجه به تهديدهاي سمت تقاضا مهم‌ترين عامل کاهش ۹درصدي قيمت نفت برنت در ماه اکتبر محسوب مي‌شوند.
در روزهاي گذشته نيز به دنبال مطرح شدن معافيت برخي خريداران نفت از تحريم‌هاي نفتي آمريکا عليه ايران قيمت‌ها کاهش شديدي را تجربه کرد. قيمت نفت برنت روز پنج‌شنبه به دنبال اظهارات جان بولتون، مشاور امنيت ملي کاخ سفيد حدود ۵/ ۳ درصد کاهش يافت و وارد کانال ۷۲ دلار شد. بولتون گفته بود: «واشنگتن با اعمال تحريم‌ها عليه ايران به دنبال تحت فشار قرار دادن اين کشور است؛ اما نمي‌خواهد به متحدان آمريکا که به نفت وابسته هستند، لطمه بزند. به همين دليل دولت(آمريکا) در نظر دارد براي اين کشورها استثنا قائل شود.» روز گذشته تا لحظه تنظيم اين گزارش قيمت‌ها مجددا افت محدودي را تجربه کردند و نفت برنت در قيمت ۸/ ۷۲ دلار بر بشکه و نفت‌خام آمريکا در ۵/ ۶۳ دلار بر بشکه معامله شد. بر اين اساس بهاي نفت برنت نسبت به اوج خود در اوايل ماه گذشته ميلادي(۳/ ۸۶ دلار بر بشکه) حدود ۱۶ درصد افت قيمت را تجربه کرده است. در بازارها اگر قيمت نسبت به بيشترين سطح خود ۲۰ درصد کاهش بيابد، به اصطلاح گفته مي‌شود که بازار وارد فاز خرسي شده و نشان از مازاد عرضه در بازار است. افت قيمت نفت در روز گذشته در حالي بود که ديگر بازارهاي کالايي به دنبال مذاکرات دولت ترامپ و چين براي پايان دادن به جنگ تجاري که چندماهي است اقتصاد جهان را تحت تاثير قرار داده، افزايش قيمت را تجربه کردند. بنابراين به نظر مي‌رسد بازار نفت اين روزها بيش از هر مساله‌اي تحت تاثير تحريم نفتي ايران قرار دارد.
افزايش قيمت بنزين در آمريکا
رشد شديد قيمت نفت براي آمريکا و به‌خصوص دولت جمهوري‌خواه اين کشور به چالش بزرگي بدل شده است. از بعد سياست داخلي آمريکا، رشد قيمت نفت به افزايش قيمت بنزين در اين کشور منجر شده است و مي‌تواند دولت ترامپ را تضعيف کند.
در واقع قيمت بنزين در اين کشور همراستا با قيمت نفت رشد داشته است. رشد قيمت بنزين به خصوص در فصل تابستان که مصادف است با افزايش مسافرت‌هاي جاده‌اي و رشد تقاضا براي بنزين بيشتر محسوس بود و قيمت خرده‌فروشي فصلي بنزين در اين کشور به بيشترين سطح در ۴ سال گذشته رسيد. افزايش قيمت خرده‌فروشي بنزين به افزايش هزينه خانوارها و کاهش مسافرت‌هاي جاده‌اي در تابستان گذشته منجر شد. با وجود کاهش قيمت‌ها در هفته‌هاي اخير بهاي هر يک گالن در آمريکا همچنان بيش از ۸/ ۲ دلار بر بشکه است که نسبت به سال گذشته همين زمان حدود ۲۷ سنت يعني حدود ۱۰ درصد بيشتر است. افزايش قيمت بنزين مي‌تواند به زيان ترامپ و حزب متبوعش يعني جمهوريخواهان تمام شود. چراکه حدود ۴ روز بعد از اجرايي شدن تحريم‌ها انتخابات ميان‌دوره‌اي آمريکا برگزار خواهد شد. در اين انتخابات سرنوشت ۳۳ کرسي از ۱۰۰ کرسي مجلس سنا و همه ۴۳۵ کرسي مجلس نمايندگان اين کشور تعيين خواهد شد. قيمت بنزين مي‌تواند موجب نارضايتي مردم آمريکا از سياست‌هاي دولت جمهوري‌خواه ترامپ و افزايش اقبال آنها به دموکرات‌ها شود. درصورت وقوع چنين مساله‌اي جمهوريخواهان قدرت را درکنگره آمريکا از دست داده و اين حتي مي‌تواند تهديدي براي بقاي دولت ترامپ باشد. برخي نمايندگان دموکرات بارها ترامپ را بهاستيضاح تهديد کرده‌اند.
از اين رو برخي بر اين باورند که اعطاي معافيت با هدف کاهش قيمت بنزين در آمريکا در آستانه انتخابات ميان‌دوره‌اي کنگره انجام شده است. اين موضوع پيش از اين در گزارش‌هايي در «دنياي‌اقتصاد» از جمله در گزارشي با عنوان «۳مانع ترامپ در احياي تحريم نفت ايران» پيش‌بيني شده بود.
فشار تحريم‌ها بر شهروندان آمريکايي در حالي است که اين کشور اساسا خود يکي از توليدکنندگان بزرگ نفت در جهان محسوب مي‌شود و قيمت نفت در آمريکا از غالب کشورهاي جهان کمتر است. بنابراين طبيعي است که فشار تحريم‌ها بر شهروندان ديگر کشورهاي دنيا که بيشتر نفت مورد نياز خود را از طريق واردات تامين مي‌کنند، به مراتب بيشتر باشد. به‌طور مثال در هند افزايش قيمت نفت به افزايش قيمت بنزين به بيشترين سطح تاريخي خود منجر شده و حتي مشکلات سياسي در اين کشور را به دنبال داشته است. علاوه بر اين وود مکنزي در گزارشي اعلام کرد که زيان پالايشگاه‌هاي هند از توقف خريد نفت از ايران به ۵۰۰ ميليون دلار در سال خواهد رسيد. اين موضوع با شدت کمتر يا بيشتر درخصوص ديگر متحدان و دوستان آمريکا در آسيا و اروپا که واردکننده نفت هستند، صادق است و عاملي شد که اين کشورها براي ادامه خريد از ايران به آمريکا فشار بياورند.
از اين رو آنطور که رويترز گزارش مي‌دهد نگراني از رشد قيمت نفت موجب شده بود که اخيرا دو جبهه مختلف درخصوص تحريم نفت ايران در کاخ سفيد شکل بگيرد. جان بولتون، رئيس امنيت ملي آمريکا خواهان فشار حداکثري بر ايران و صفر شدن صادرات شده بود. اما در مقابل مايک پمپئو، وزير امور خارجه اين کشور قرار داشت که با وجود حمايت کامل از تحريم نفت ايران بر اين باور بود که فشار براي توقف خريد از ايران مي‌تواند به آسيب خوردن متحدان آمريکا منجر شود و روابط خارجي اين کشور را با چالش‌هايي مواجه کند. بنابراين کاهش فشار بر متحدان آمريکا، يکي ديگر از اهداف ترامپ براي مستثنا کردن برخي کشورها بوده است.
کاهش اثر تحريم‌ها
اما کاهش اثر تحريم‌ها بر اقتصاد ايران، ديگر نتيجه احتمالي «فشار حداکثري بر خريداران نفت ايران و افزايش قيمت‌ها» بود. در واقع در شرايطي که فشار قيمت نفت اقتصاد کشورهاي واردکننده نفت را تهديد مي‌کند، آنها را براي همراهي با ايران در جهت دور زدن تحريم‌ها مصمم‌تر خواهد کرد. اين موضوع شايد دليل انتشار آمار گوناگون و مختلف از ميزان صادرات نفت ايران در ماههاي اخير است. در واقع گفته مي‌شود ايران با خاموش کردن رادارها و تعويض پرچم نفتکش‌هاي خود و همچنين با روش‌هايي چون تحويل بار در ميانه دريا به نفتکش ديگري توانسته صادرات خود را در سطح بالايي ادامه دهد. ادامه صادرات نفت ايران نشان‌دهنده همراهي کشورهاي خريدار نفت با ايران است.
اما در حالي ترامپ ناتوان از توقف صادرات نفت ايران شده که تحريم‌ها خود موجب نگراني از سمت عرضه و رشد قيمت نفت در بازار شده است. رشد قيمت نفت در کنار ادامه يافتن جريان صادرات نفت ايران به معناي اين است که آمريکا از هدف اصلي خود يعني «کاهش درآمدهاي ايران» دورتر شده است. اين موضوعي است که در مقاله ريچارد نفيو(معروف به معمار تحريم‌هاي ۲۰۱۲ واستاد دانشگاه کلمبيا) بر آن تاکيد شده بود. يادداشت نفيو در قالب گزارشي در «دنياي اقتصاد» با عنوان «سنگر نجات درآمدهاي نفتي» مورد بررسي قرار گرفته بود. با اين حا ل همه عوامل بالا نشان مي‌دهد که پشت پرده تصميم دولت آمريکا براي مستثني کردن برخي کشورها از تحريم خريد نفت ايران، اهداف سياسي قرار دارد، بنابراين نمي‌توان معافيت‌هاي داده شده را به‌عنوان پايان تحريم‌ها يا عبور از تحريم‌ها تعبير کرد. در واقع معافيت‌ها هرچند نشان دهنده شکست ترامپ براي متوقف کردن صادرات نفت ايران در ۵نوامبر(۱۴ آبان) است، اما با رفع موانع سياسي تحريم‌ها مي‌تواند با قدرت بالا اعمال شود. از اين رو معافيت‌هاي کنوني فرصت چند ماههاي را در اختيار دولت ايران قرار داده تا اقدامات لازم را براي کاهش اثرتحريم‌ها انجام دهد.